Uit Intermediair, 30 september 1994

                     FEIT EN FICTIE IN HET OUDE TESTEMENT

                          EEN VOLK EN ZIJN VERLEDEN

                             Door Marcel Hulspas

De Bijbel is vrijwel vergeten. In het onderwijs heeft het boek een laatste
rustplaats gevonden naast "klassieke" werken van Tacitus en Plinius, Vondel
en Hooft. De generaties die zijn opgevoed met de prachtige verhalen uit het
Oude en Nieuwe Testament, koesteren nog slechts wat vage herinneringen aan
Bijbelse helden, aan volkeren met vreemde namen, in verre landen. Voor
sommigen vormt de Bijbel mischien nog een ethisch richtsnoer, maar voor de
grote meerderheid is zij irrelevant, duister, te omvangrijk en vooral:
andermans geschiedenis.

Het is een roemloos einde aan een schitterende carri\`ere. Eeuwenlang vormde
die "Bijbelse geschiedenis" het begin van ieder historisch onderzoek. Het
Oude Testamant, de geschiedenis van het Joodse volk, gaat zover terug in de
tijd dat vrijwel niemand de verleiding kon weerstaan de schaarse gegevens
over andere volkeren uit dezeflde regio in die geschiedenis aan te passen.
Daar kwam nog bij dat het Oude Testamant allerlei mededelingen bevat over de
tijdsduur van bepaalde perioden, zodat ook de historie van die andere
volkeren dateerbaar leek.

De Bijbelse chronologie reikt terug tot aan het begin der tijden. De
schepping, beschreven in het eerste hoofdstuk van het eerste Bijbelboek
Genesis, viel in het jaar 4004 voor Christus, aldus de beroemde berekening
van de zeventeinde-eeuwse Ierse bischop Ussher. De aartsvaders van het volk
van Isra\"el - Abraham, Isa\"ak an Jacob - trokken zo rond 2000 voor Christus
met hun kudden door het Midden-Oosten.

Jacobs zoon Jozef werd door zijn broers aan een karavaan verkocht en belandde
als slaaf in Egypte. Daar wist hij echter op te klimmen tot adviseur van de
farao, en hij haalde zijn familie over zich in Egypte te vestigen. Dat moet
zo rond 1900 voor Christus zijn geweest. De Joden verbleven 480 jaar in
Egypte, maar werden uiteindelijk als slaven behandeld.

Totdat hun grote leider Mozes de farao onder druk zette, en hem met behulp
van tien gruwelijke plagen dwong het volk te laten gaan. Jaweh opende de Rode
Zee, opdat Zijn volk veilig de overkant kon bereiken, waarna het leger van de
farao door diezelfde zee werd verzwolgen - dat alles in het jaar 1496.

De tocht door de woestijn Sina\"{\i} (tijdens welke Mozes de wetten van Jaweh
ontving), duurde volgens het Oude Testament veertig jaar, waarna Jozua het
aan Israel beloofde land kana\"an veroverde. Hierna volgde een periode van
naar schatting vierhonderd jaar gedurende welke het volk onderwezen werd door
wijze "Rechteren". Zo rond 1050 voor Christus werd de roep om een koning
echter dermate sterk dat de profeet Samuel Saul zalfde tot eerste koning van
het verenigd koninkrijk. Hij werd opgevolgd door de dappere david en de wijze
Salomo. Die laatste liet in Jeruzalem een grote tempel bouwen en wijdde haar
plechtig in - in 1016 voor Christus.

Spoedig daarna (als we de Bijbel moeten geloven) viel het rijk echter uiteen
in de koninkrijken Isra\"el en Juda, ieder met zijn eigen dynastie. Isra\"el,
met als hoofdstad Samaria, werd in 734 voor Christus onder de voet gelopen
door de Assyri\"ers. Juda, met Jeruzalem als hoofdstad, werd in 585 door de
Babyloni\"ers van de kaart geveegd. De Babyloni\"ers voerden een deel van de
bevolking weg, waarschijnlijk de elite. Het was het begin van de droeve jaren
der "Babylonische ballingschap".

Pas tachtig jaar later, zo rond 500 voor Christus (het Babylonische rijk was
inmiddels in handen gevallen van de Perzen) liet de Perzische koning Cyrus
hen terugkeren.

Dit raamwerk was eeuwenlang het fundament onder de oudste geschiedenis van
het Midden-Oosten. En alhoewel men al in de negentiende eeuw in de gaten
kreeg dat die Bijbel in feite een compositie was van vele, soms
tegenstrijdige bronnen, ging men er van uit dat de Bijbelse geschiedenis in
ieder geval in grote lijnen klopte.

Langzamerhand echter wordt een kentering zichtbaar. Naarmate archeologen meer
te weten komen over de geschiedenis van de volkeren ten noorden en zuiden van
Kana\"an, wordt steeds duidelijker dat zelfs de "grote lijn" niet te
verenigen is met het wetenschappelijk bewijsmateriaal. Het Oude Testment is
zo nu en dan prachtig geschreven en buitengewoon leerzaam - als
geschiedenisboek is het door en door onbetrouwbaar.

Archeologen die zich bezig houden met Mesopotami\"e (het stroomgebied van de
Eufraat en Tigris), hebben over het algemeen nooit veel te maken gehad met de
Bijbelse geschiedenis. De volkeren uit deze streek, zoals de Assyri\"ers en
Babyloni\"ers, drongen pas zo rond de zevende eeuw voor Christus naar
Kana\"an op, en dan komen we ze ook tegen in de Bijbel.

In de Egyptologie zijn de problemen veel groter. Egyptische mededelingen over
Kana\"an gaan gaan terug tot pakweg 3000 voor Christus. Maar daarin is niets
te vinden over de uittocht van een volk, de verdrinkingsdood van een farao of
later, van een verenigd koninkrijk met roemruchte koningen - en wat nog erger
is: ze schetsen een volstrekt tegengesteld beeld van de geschiedenis van deze
streek.

In de loop van deze eeuw is de egyptologie eraan gewend geraakt het Oude
testament te negeren. Dat was uiteraard onmogelijk voor archeologen die
opgravingen verrichtten in het Heilige Land z\`elf. Hier rust sinds jaar en
dag de spade tegen de Bijbel - en omgekeerd. Archeologische vondsten werden
steevast "ge\"{\i}nterpreteerd" met de Bijbel in de hand, en de Bijbel werd
op haar beurt "bewezen" aan de hand van vondsten.

Deze verstarrende relatie tussen Bijbeltekst en opgraving is vele archeologen
al decennialang een doorn in het oog. Archeologen die weigeren de Bijbel als
bron te accepteren, die niet van plan zijn hun vondsten te omschrijven in
termen als "nederzettingen n\'a de verovering" of "bouwerken uit de tijd van
koning David" maken beslist minder kans op toestemming een opgraving uit te
voeren.

Dat heeft niet kunnen verhinderen dat er ook in de Isra\"elische archeologie
sprake is van een groeiende kloof tussen Bijbel en wetenschap. Uit
opgravingen blijkt dat er geen sporen zijn van de vermeende verovering van
het beloofde land, en dat er nooit sprake is geweest van een verenigd "Joods"
koninkrijk. De problemen stapelen zich daardoor op, en gezaghebbende auteurs
als Thomas Thompson (History of the Isrealite Peoples) en de egyptoloog
Donald Redford (Egypt, Kanaan and Israel in Ancient Times) roepen daarom
openlijk op tot een radicale breuk. Het wordt hoog tijd dat de Bijbel niet
langer als archeologisch richtsnoer wordt gebruikt, maar net als iedere
andere tekst, net als iedere potscherf en ieder stukje fundament, aan een
kritisch onderzoek wordt onderworpen.

De grootste problemen doen zich zoals gezegd voor bij een vergelijking van de
Bijbel met de Egyptische geschiedenis. Egypte en kana\"an waren eeuwenlang
nauw met elkaar verbonden - alleen niet op de manier die de Bijbel
suggereert. Vanaf 3000 voor Christus, het ontstaan van het Egyptische rijk,
tot pakweg 1800 jaar later, behoorde Kana\"an vrijwel onafgebroken tot de
Egyptische invloedssfeer.

Aanvankelijk beperkten de Egyptenaren zich tot strafexpedities als het in het
land van de "wilden" weer onrustig is. Zij hebben strategisch belang bij rust
in deze streek. Egypte exploiteert turkoois- en kopermijnen in de
Sina\"{\i}-woestijn en onderhoudt via de kuststrook belangrijke contacten met
Byblos, de leverancier van het kostbare cederhout, veertig kilometer ten
noorden van het huidige Beiroet.

Deze mengeling van oorlog en handel leidt tot een permanent instabiele
situatie, en dat wreekt zich rond 1700 voor Christus. De Egyptische legers
worden uit Kana\"an verdreven, en Noord-Egypte wordt onder de voet gelopen
door de zogenoemde Hyksos. Deze Hyksos (de naam is een verbastering van het
Egyptische woord voor "buitenlanders") spraken een semitische taal, hetgeen
betekent dat ze afkomstig waren uit de Arabische woestijn of mogelijk uit
Kana\"an zelf. De Hyksos-heerschappij duurt overigens maar kort. Zo rond 1550
worden ze er door farao Ahmoses weer uitgegooid - een gebeurtenis waarvan we
nog meer zullen horen.

De inval van de Hyksos moet de Egyptenaren duidelijk hebben gemaakt dat het
tijd werd kana\"an definitief te onderwerpen. Daarbij stuit men op het
koninkrijk Kadesh, ten noorden van Kana\"an, maar in de slag bij Megiddo, in
1482 voor Christus, weet farao Tuthmoses III de koning van Kadesh te
verslaan. Kadesh viel onder de bescherming van een veel machtiger vorst, de
koning der Mitanni, die de bovenloop van de Eufraat en Tigris beheerste. Tien
jaar na Megiddo volgt de onvermijdelijke Egyptische veldtocht tegen de
Mitanni z\`elf. Die weten te ontkomen, maar sluiten later alsnog een
vredesverdrag. De grens tussen beide rijken wordt de rivier de Orontes - de
huidige Asi, in West-Syri\"e. Kana\"an is vanaf dat moment definitief een
Egyptische provincie, bestuurd door in Egypte opgeleide "gouverneurs".

De Orontes ligt ver van Egypte. Expedities daar naartoe vergen jaren van
voorbereiding. Geen wonder dat het gebied tussen Orontes en Middellandse zee
onveilig wordt gemaakt door zwervende benden. Egyptische bronnen noemen ze
apiru, letterlijk: "stofmakers". Hun aanwezigheid in dit politiek toch al
uitermate gevoelige gebied leidt tot uitvoerige correspondentie tussen het
Egyptische en het Mitanni-hof. Echte problemen ontstaan echter pas wanneer de
Mitanni worden verslagen door de Hittieten (afkomstig uit het huidige
Turkije) en laatstgenoemden op eigen houtje een "grenscorrectie" uitvoeren.
Een Egyptische strafexpeditie (onder farao Ramses II) wordt tot veler
verassing vernietigend verslagen. Ook in dit geval komt het echter
uiteindelijk tot een verdrag, en dankzij deze Pax Aegyptiaca kent het hele
Midden-Oosten een periode van ongekende economische opleving.

De handel over zee bloeit als nooit tevoren, en een van de nieuwe contacten
die daardoor ontstaan is die met de "zeevolkeren" aan de noordkust van de
middellandse Zee, op Cyprus en in het Ege\"{\i}sche gebied. Aangetrokken door
de geweldige rijkdom der handelssteden verlaten zij hun karige, overbevolkte
stukjes land en specialiseren zich in piraterij en plunderen - en net als de
Noormannan vele eeuwen lter zijn zij op die manier in staat koninkrijken
omver te werpen. Zo rond 1200 voor Christus komt het Hittietenrijk ten val.

Egypte weet hen buiten de deur te houden, maar moet accepteren dat enkele
zeevolkeren de Kana\"anitische kust koloniseren. Een van hen staat in
Egyptische bronnen bekend als de Peleset, de Bijbelse "Filistijnen". Van hen
stamt die andere naam voor Kana\"an: Palestina.

Tweeduizend jaar oorlogen, slagvelden, inscripties en correspondentie - en al
die tijd schittert het joodse volk door afwezigheid. Sterker nog: de uittocht
uit Egypte en de verovering van Kana\"an zouden plaats hebben gevonden in een
tijd waarin de Egyptenaren heer en meester waren in hun gebied, tot aan de
Orontes! In de Bijbel is ook geen spoor te vinden van Egyptische soldaten of
ambtenaren. Alle hierboven beschreven politieke verwikkelingen,
gereconstrueerd aan de hand van Egyptische en Aziatische bronnen, zijn in het
Oude Testament onvindbaar.

De samenstellers van de bijbel wisten er blijkbaar niets meer vanaf. Ze
wisten ook niet beter dan dat de Filistijnen al zo rond 2000 voor Christus in
de kuststreek woonden, ten tijde van Abraham (Exodus 13:77 en 23:31). En ook
de eerste Hyksos-koning in Egypte (hij heette Sheshy) was tegen de tijd dat
het Oude Testament geschreven werd, al volkomen vergeten: hij duikt in Numeri
13:22 op als een legendarische reus.

Wanneer zijn de eerste boeken van het Oude Testament, de verhalen over de
aartsvaders, de uittocht en de verovering dan wel geschreven? Veel later dan
men zou verwachten. Om een indruk te geven: het tiende hoofdstuk van het
eerste Bijbelboek, Genesis, is een volkerenlijst, een overzicht van de
nakomelingen van Noach, waarin overigens mythische figuren, volkeren en
steden dwars door elkaar lopen. In die lijst wordt als eerste zoon van de
mythische stamvader Kana\"an "Sidon" genoemd. Sidon is een stad - en was tot
aan de zevende eeuw veel onbelangrijker dan het niet ver daarvandaan gelegen
Tyrus. Tyrus werd in 734 voor Christus door de Assyri\"ers in de as gelegd,
en pas darna zou Sidon tot bloei komen. Zo rond 500 voor Christus was het de
machtigste stad van Kana\"an - de "eerstgeborene" van kana\"an zogezegd.

Het betreft hier niet zomaar een verschrijving. Ook het Bijbelboek Jozua
heeft het over Sidon, waar logischerwijs Tyrus had moeten staan (Jozua 11:8
en 13:4), en hetzelfde doet zich voor in Rechteren (1:31, 10:6 en 19:28).

Nog een aanwijzing: zo rond 690 voor Christus werd Egypte geregeerd door
farao Shabtaka. Hij was afkomstig uit Kush, een koninkrijk ten zuiden van
Egypte. En wat lezen we in diezelfde volkerenlijst? Shabtaka was een zoon van
de mythische "Kus". Tegen de tijd dat die lijst werd geschreven, was hij
uitgegroeid tot een legende.

Zo rijst het vermoeden dat het Oude Testament pas zo rond 500 voor Christus
ontstaan is, toen de joden dankzij de Perzische koning Cyrus terugkeerden uit
hun Babylonische ballingschap. De auteurs maakten ongetwijfeld gebruik van
lokale bronnen, maar wie nauwkeurig leest, vindt in de zo geconstrueerde
"oude verhalen" vele sporen van de Perzische cultuur en denkwereld.

Neem het prachtige verhaal van het verblijf van Jozef in Egypte, waarin hij
als slaaf wordt verkocht aan Potifar, de dromen van de farao verklaart en
dankzij die gave een machtig man wordt (Genesis 37-50). Als we de Bijbelse
chronologie hanteren zou dat zich hebben afgespeeld zo rond 2000 voor
Christus. Het verhaal is echter niet alleen qua thema (droomuitleg) en genre
typisch Babylonisch-Perzisch; er staat ook een verwijzing in naar zoiets
uitgesproken Babylonisch als de astrologie (Genesis 37:9). De term die in
Genesis 41:34 gebruikt wordt voor "opzichters" is afgeleid van de aanduiding
voor een hoge Egyptische ambtenaar ten tijde van de Perzische bezetting. (De
Perzen arriveerden in Egypte zo rond 525 voor Christus).

Toch zou het verkeerd zijn het Oude Testament te zien als een verzameling
Perzische sprookjes. De schrijvers maakten ook gebruik van lokale
volksverhalen en overleveringen. Dat blijkt duidelijk uit wat misschien wel
het beroemdste deel van het Oude Testament is, het verhaal van de uittocht
uit Egypte, in het boek Exodus.

Over deze, als we op Exodus afgaan, zeer ingrijpende gebeurtenis (het land
wordt geteisterd door bloedregens, duisternis, kikkers, sprinkhanen en nog zo
wat, en de farao en zijn leger komen om tijdens de achtervolging) is, zoals
gezegd, in Egyptische bronnen helemaal niets terug te vinden, en zij is ook
niet in overeenstemming te brengen met de Egyptische en Aziatische
geschiedenis van het Midden-Oosten.

Perzische "insluipsels" doen ook hier angstige vermoedens rijzen. De route
die de vluchtende Isra\"eliten nemen, volgt gedeeltelijk die van een kanaal
dat rond 600 voor Christus werd gegraven. In die tijd werd ook de stad Pitom
gesticht - die volgens Exodus 1:11 pakweg negenhonderd jaar eerder door de
joden werd gebouwd! "Proviandsteden" (genoemd in hetzelfde Bijbelvers) zijn
volstrekt on-Egyptisch en juist typisch voor Mesopotami\"e. Hetzelfde geldt
voor het bakken van bouwsteen met behulp van stro (Exodus 5:7).

Al deze details ten spijt is de kern van het verhaal van de uittocht
hoogstwaarschijnlijk toch een oude Kana\"anitische traditie. een aanwijzing
hiervoor is dat andere volkeren in die regio verwante mythen kenden, en het
ligt voor de hand in die gemeenschappelijke traditie verre echo's te
beluisteren van de verovering van Egypte door de Hyksos, en hun uitzetting,
door farao Ahmoses, pakweg honderdvijftig jaar later. Die smadelijke
nederlaag van de Hyksos zou dan in de loop der eeuwen zijn getransformeerd
tot een vrijwillig vertrek en een overwinning op de Egyptische farao. Een
dergelijke radicale omkering van de werkelijkheid in de traditie is niet
uitzonderlijk.

Curieus is dat er parallellen bestaan tussen de beroemde plagen en mogelijk
bijzondere natuurverschijnselen ten tijde van het vertrek van de Hyksos. Een
dagboekfragment, geschreven op de achterkant van het (aan wiskunde gewijde)
Rhind Papyrus, bevat de onverwachte mededeling dat toen de Hyksos de stad
verlieten "de hemel regende". Een zuil, op een verder niet bekend moment
opgericht door dezelfde Ahmoses, vermeldt een zware storm en overstromingen.
"En voor een periode van ... (hier is de zuil onleesbaar) dagen was er geen
licht".

Geen uittocht dus. Het is een prachtig, maar helaas nooit gebeurd verhaal.
Maar toch woonden er zo rond 1000 voor Christus Isra\"elieten in Kana\"an.
Waar kwamen die dan vandaan? In de jaren zestig lanceerde G. Medenhall de
hypothese dat we de oorsprong van Isra\"el moeten zoeken bij die
"stofmakers", de apiru, de zwervers tussen Orontes en Middellandse Zee. Dat
zouden herders zijn geweest die op een gegeven moment in opstand kwamen, de
steden in Kana\"an veroverden en zo de basis legden voor Isra\"el. En zeg nou
zelf: lijkt apiru niet verdacht veel op die andere aanduiding voor Isra\"el:
Hebree\"en?

Medenhall's theorie, ooit populair als een soort compromis tussen
Oudtestamentische traditie en Egyptische bronnen, kan nu nog maar weinigen
bekoren. Ieder hard bewijs ontbreekt, en wat we w\`el weten, wijst in een
andere richting. De apiru woonden veel noordelijker. De "steden" van kana\"an
waren niet meer dan grote dorpen, in economisch opzicht geen "tegenstanders"
van het platteland. In dat licht maken woordspelletjes als apiru-Hebree\"en
maar weinig indruk.

Een veel serieuzere theorie is gebaseerd op een Egyptische plaatsnamenlijst,
daterend van omstreeks 1500 voor Christus. Daarin wordt het land ten oosten
van de Jordaan (ruwweg het tegenwoordige Jordani\"e) aangeduid als dat van de
shasu - letterlijk "plunderaars". Blijkbaar waren de bewoners (in Egyptische
ogen) net zulke lastposten als de apiru langs de Orontes.

Een van de shasu-stammen draagt de naam Yhw - en dat is interessant. Uit de
volkerenlijst van Genesis kwam al naar voren dat de namen van volkeren, hun
steden en hun goden nogal eens door elkaar worden gebruikt. Vandaar dat
Egyptologen het er vrijwel unaniem over eens zijn dat deze Yhw de vereerders
zijn geweest van de god die we later tegenkomen als Jahweh.

Zo rond 1200 voor Christus treffen we de shasu weer aan, dit keer op een
zuil, opgericht door farao Merenptah ter gelegenheid van een strafexpeditie
tegen deze lastposten. Merenptah pocht over zijn veroveringen en
plunderingen, en noemt daarbij en passant voor het eerst de naam Isra\"el.

Spoedig daarna zijn de strafexpedities voorbij. De zeevolkeren dringen de
Nijldelta binnen en Egypte moet accepteren dat enkele van hen (waaronder dus
die "Peleset") zich in kana\"an vestigen. Egypte verliest haar greep op de
regio. Waarschijnlijk maakten shasu-stammen als Isra\"el hiervan misbruik
door de Jordaan over te steken en zich te vestigen in het veel
aantrekkelijker Kana\"an. Uit archeologische vondsten blijkt dat ze
oorspronkelijk nog rondzwerven maar uiteindelijk nederzettingen stichten en
de lokale cultuur overnemen. Sporen van een echte verovering (de komst van
nieuwe bewoners, met een eigen cultuur) zijn nooit gevonden.

De zeevolkeren aan de kust vormen hun eigen koninktijkjes, en ook de shasu in
de binnenlanden blijven verdeeld. Ze stichten verscheidene mini-staatjes, die
op hun beurt vaak weer worden gedomineerd door machtige steden buiten
kana\"an, zoals Damascus en Tyrus. Onder die staatjes bevinden zich Juda, met
de hoofdstad Jeruzalem (dat tot pakweg de zesde eeuw voor Christus weinig
meer is dan een uit de kluiten gewassen dorp) en Isra\"el, met als hoofdstad
de betrekkelijk grote stad Samaria.

De auteurs van de Bijbelboeken Samuel en Koningen kennen deze koninkrijken en
hun heersers. Ze willen ons echter doen geloven dat er daaraan voorafgaand
nog een glorieus tijdperk was van machtige koningen, die de hele streek
beheersten.

Uit opgravingen blijkt dat er nooit sprake is geweest van een eenheidsstaat,
met een centraal gezag - laat staan van een machtig koninkrijk. Saul, David
en Salomo zal men in buiten-Bijbelse bronnen ook tevergeefs zoeken. Ze kunnen
dan ook het best worden beschouwd als mythische figuren.

Vorig jaar ontstond enige opschudding in archeologische kring toen in
Isra\"el een beschreven steen werd opgegraven, vermoedelijk uit de negende
eeuw voor Christus, met daarop de vermelding van een koning van Juda uit "het
huis van David". De inscriptie werd vreugdevol begroet als "de eerste
vermelding van David buiten de Bijbel". Vergeten werd dat het hier niet gaat
om de vermelding van een persoon, maar van de vermeende stamvader van het
Judese koningshuis. De inscriptie bewijst hooguit dat de auteurs van Samuel
en Koningen de naam David niet hebben verzonnen.

Dat het scheppingsverhaal een mythe is en dat de aartsvaderen niet \`echt
hebben bestaan, daar zullen bijbelvaste archeologen weinig moeite mee hebben.
Inmiddeld hebben ze ook leren accepteren dat de verhalen van de uittocht uit
Egypte en de verovering van Kana\"an wellicht meer mythen dan geschiedenis
zijn. Maar bij het verenigd koninkrijk trekken velen een streep. Dat de
beroemde koningen niet bestonden - dat lijkt onmogelijk.

Toch bevatten ook de Bijbelboeken Samuel en Koningen allerlei "modernismen"
die wijzen op een ontstaan ten tijde van het Perzische Rijk. Ten eerste zijn
daar natuurlijk de openlijke verwijzingen naar de nog komende ballingschap,
zoals in 1 Koningen 14:15 en 2 Koningen 21:10-15. Maar er is ook sprake van
muntgeld (1 Samuel 13:21 en 2 Samuel 18:11-12), een uitvinding van de
Grieken.

Ook veel te modern zijn de bronzen helmen die worden gedragen door David en
zijn reusachtige tegenstander Goliath (1 Samuel 17:4-7 en 38-39). Mischien
wel de fraaiste verwijzing is te vinden in 2 Samuel 18:21, waarin sprake is
van een soldaat die heel hard kan rennen. Een "Kushiet" (uit Kush, dat land
ten zuide van Egypte), voegt de schrijver er behulpzaam aan toe. De Kushieten
werden inderdaad beroemd om hun snelle marstempo - maar die reputatie kregen
ze pas ten tijde van de Kushieten-farao's Shabtaka en zijn opvolger Taharqa,
die regeerden van pakweg 700 tot 660 voor Christus.

Toch bieden het tweede boek Samuel (hoofdstukken 9-20) en de eerste twee
hoofdstukken van het boek Koningen een verslag van de regeringsperiode van
David dat z\'o levendig en boeiend is, dat hier volgens velen toch \`echt een
historisch betrouwbare kern moet zitten. Wie weet waren er aan het hof van
Davids opvolger Salomo wel schrijvers die geschiedenis schreven.

De hypothese klinkt plausibel, alleen horen de avonturen van David, net als
die van Jozef in Egypte, thuis in een veel latere literaire traditie. En wat
die "koninklijke schrijvers" betreft: aan het toendertijd meest verfijnde
hof, het Egyptische, waren wel schrijvers in dienst, maar die schreven
beslist geen "geschiedenisboeken". De enige registratie van "geschiedenis"
die men kende waren ronkende teksten, gebeiteld op tempelmuren en zuilen. De
op papier geschreven "geschiedenis" duikt pas vele eeuwen later op -
inderdaad, ten tijde van de Perzen.

De schrijvers van 1 en 2 Koningen hebben uiteraard niet alles uit hun duim
gezogen. Zeer waarschijnlijk beschikten ze over exemplaren van koningslijsten
van Juda en Isra\"el. Dat waren overzichten van vorstenhuizen zoals die aan
de hoven en in tempels werden bijgehouden, aangevuld met summiere informatie.
Typerend zijn vermeldingen van de aanvang van een regeerperiode "in het ...
jaar" van een andere vorst. Die gegevens vulden zij aan met sprookjesachtige
volksverhalen. (de mooiste zijn te vinden bij koning Salomo) en de schaarse
informatie die te vinden was in opschriften op muren en op tempelgiften (of
lijsten van die giften).

De redacteur van 2 Koningen verwijst gewichtig naar "Annalen van de koningen
van Juda", maar dat levert geen enkele keer een enige bijzondere informatie
op. Zelfs aan het Egyptische hof bevatten die annalen geen informatie over de
(helaas niet nader aangeduide) "zonde die hij bedreef", zoals de schrijver
ons in 2 Koningen 21:17 wijs wil maken.

Geen machtig koninkrijk dus, en ook die mini-staatjes Isra\"el en Juda
(volgens de Bijbel ontstaan uit dat verenigd koninkrijk, maar in wezen altijd
zelfstandig geweest) hadden weinig in de melk te brokkelen. Isra\"el, met als
hoofdstad Samaria, was redelijk welvarend en het leger van koning Ahab vormt
dan ook een belangrijk deel van de Syrisch-Kana\"anitische coalitie die het
in 853 voor Christus opneemt tegen de oprukkende Assyri\"ers. Assyrische
bronnen noemen zowaar het koninkrijk Isra\"el en Ahab - de vroegste
buiten-Bijbelse vermelding van een Bijbels vorst.

De Assyri\"ers worden verslagen, en blijven lange tijd op afstand. In 734
echter veroveren ze de kuststrook, plunderen de steden Tyrus en Damascus en
reduceren Isra\"el tot niet veel meer dan de stad Samaria. Zoals ze gewend
zijn, voeren de Assyri\"ers het meest invloedrijke deel van de bevolking in
ballingschap weg.

Juda buigt voor de Assyrische macht. Maar als de Assyri\"ers in 623 voor
Christus ten onder dreigen te gaan aan weer een ander volk, de Babyloni\"ers,
maakt koning Josiah de fatale vergissing de Assyri\"ers te vernederen en
toenadering te zoeken tot hun aartsvijand Egypte. Hij heeft op het verkeerde
paard gewed. Egypte komt Assyri\"e te hulp. Josiah wil hen tegenhouden, en
komt om het leven. Dan vernietigen de Babyloni\"ers het Egyptische leger in
de slag bij Charchemish, aan de bovenloop van de Eufraat. Acht jaar later
veroveren ze Jeruzalem. Als de stad weer wat jaren later in opstand komt,
vegen de Babyloni\"ers Jeruzalem uiteindelijk volledig van de kaart, en
voeren de bevolking en masse af. Het jaartal is 586 voor Christus. De
Babylonische ballingschap is begonnen.

De Babyloni\"ers moeten op hun beurt in 525 voor Christus wijken voor de
Perzen. Zij erven het gigantische rijk, en zijn menselijke erfenis: de vele
her en der in ballingschap levende volkeren. De Perzen kennen de voordelen
van de Babylonische bevolkingspolitiek. Opstandige rijken werden ermee
gereduceerd tot een paar schaarse nederzettingen, terwijl de elders
neergeplante ballingen een alom gehate, en dus op het centrale gezag
steunende bevolking vormden. Ze schaffen die politiek dus niet af -
integendeel. Ze vervolmaken haar.

Zo rond 500 voor Christus vaardigt de Perzische koning Cyrus (in het Oude
testament: Kores) het volgende decreet uit: "Jaweh, de God des Hemels, heeft
mij alle koninkrijken der aarde geschonken. Hij heeft mij opgedragen voor hem
een tempel te bouwen in Jeruzalen in Juda. Laten al degene onder u die tot
zijn volk behoren, onder zijn hoede terugkeren naar Jeruzalem in Juda en een
tempel bouwen ter ere van Jaweh, de God van Isra\"el, de God die in Jeruzalem
woont."

Dit decreet, opgenomen in het eerste hoofdstuk van het Bijbelboek Ezra, maakt
een einde aan de ballingschap. En als we datzelfde boek mogen geloven, keerde
"Zijn volk" en masse terug, enige tientallen jaren later gevolgd door de man
naar wie het boek zou worden genoemd, de hogepriester Ezra. Samen met de
Perzische stadhouder Nehemia voedt Ezra het volk opnieuw op.

Hij heeft de opdracht "Isra\"el te onderwijzen" (Ezra 7:10) in het
onderhouden van de wet. Nehemia riep het volk bijeen, en bij die gelegenheid
presenteert Ezra "de wet die Jaweh door Mozes aan Isra\"el gegeven heeft"
(Nehemia 8:1). Priesters "lazen uit het boek van Gods wet voor, legden het
uit en verklaarden de betekenis, zodat allen de lezing verstonden". Ezra
bezweert ze ook trouw te zijn aan hun nieuwe heerser. Zij zijn nu slechts
Perzische onderdanen. "De opbrengst komt slechts de koningen ten goede die
Gij over ons aangesteld hebt vanwege onze zonden." (Hehemia 9:37).

Cyrus' beslissing lijkt uitzonderlijk en grootmoedig. Niets is minder waar.
Een dergelijk decreet was niet ongewoon - ze zijn bij tientallen
uitgevaardigd. De Perzen maakten van deportaties een gewoonte - en een
propagandewapen. Ze schilderden de Babyloni\"ers af als wreedaards die
volkeren als pionnen heen en weer schoven, terwijl zij zelf wijze bestuurders
zouden zijn, die hun onderdanen terug lieten keren naar hun oorspronkelijke
woonplaatsen en hun toestonden hun oude goden weer te aanbidden.

En dat was pure propaganda. Van een herstel van ooit verslagen koninkrijken
kon uiteraard geen sprake zijn. Uit Perzische bronnen blijkt dat dergelijke
nieuwkomers nooit terugkerende ballingen waren, en bovendien: de "herstelde"
goden waren in feite copie\"en van de Perzische Ahoera Mazda de "God des
Hemels" - zoals ook Jaweh in het decreet wordt aangeduid.

De mythe van de "terugkeer der ballingen", verkondigd in koninklijke
decreten, werd ter plaatse verder uitgebouwd door vanuit Perzi\"e
uitgezonden hoge ambtenaren als Ezra en Nehemia.

Er waren uiteraard oorspronkelijke bewoners aanwezig (die zich volgens Ezra 2
ook fel verzetten tegen de Perzische "restauratie"), maar die konden tegen
zoveel cultureel geweld weinig beginnen. Kana\"an kreeg in 500 voor Christus
dus naar alle waarschijnlijkheid een grote stroom volstrekt nieuwe bewoners
te verwerken, afkomstig uit een volstrekt ander deel van het Perzische rijk -
en het is uiterst onwaarschijnlijk dat die nieuwelingen iets te maken hadden
met de tachtig jaar eerder door de Babyloni\"ers weggevoerde inwoners van
Jeruzalem.

De in Perzi\"e opgeleide elite kreeg de opdracht dit samenraapsel aaneen te
smeden tot een nieuwe, coherente provincie van het rijk. Zij gaven het volk
daarom haar "oude" goden terug. Zij gaven het naar alle waarschijnlijkheid
ook een geschiedenis. Uit mythen en legenden, inscripties en koningslijsten
construeerden zij een nieuwe "oude" geschiedenis voor het nieuwe "oude" volk.
Onder de Perzische ambtenaren moeten we de redacteuren zoeken die de Bijbelse
geschiedenis construeerden.

Zeker, ze respecteerden hun materiaal. Ze tekenden veel mythen, legenden en
verbasteringen van historische gebeurtenissen trouw op (met als gevolg dat
het Oude Testament nogal wat curieuze stijlbreuken kent). Soms verlevendigden
ze hun materiaal door de toevoeging van eigentijdse details, soms onderbraken
ze het voor een typisch Perzische vertelling.

Oud en nieuw, historisch en fictief zijn op geen enkele manier meer van
elkaar te onderscheiden. Het eindresultaat is een fascinerende
"reconstructie", een boek vol wijze lessen en prachtige verhalen - maar als
geschiedenisboek volstrekt bezijden de waarheid.